بازارهای ایرانی غالباً به شکل خطی و در امتداد مهم ترین راه و معبر شهری شکل می گرفتند . بسیاری از بازارها به تدریج ساخته شده و توسعه می یافتند ، به همین دلیل امتداد راسته آنها به پیروی از معابر ، غیر مستقیم و ارگانیک بود . شمار اندکی از بازارها که توسط حاکم یا افراد خیرخواه ساخته می شدند ، مستقیم طراحی شده بودند . بدین ترتیب عناصر مختلف بازار به صورت طراحی شده یا بدون طراحی و برنامه ریزی شکل می گرفتند  (سلطان زاده ، 1386: 36) .

عناصر اصلی بازار شامل راسته ، رسته ، دالان ، سرا یا خان ، خان بار ، یا کال انبار ، تیم یا تیمچه و قیصریه است . همچنین عناصر مورد نیاز آن قهوه خانه ، شربت خانه ، چایخانه ، خوراک پزخانه ، مسجد و حمام می باشد (معماریان ، 1382 : 123) .

2-3-1-راسته

راسته ها مسیرهای اصلی بازارها به صورت موازی و یا متقاطع بودند . از تقاطع دو راسته اصلی بازار ، چهارسو یا چهارسوق به وجود آمده که معمولاً سر آن را پخ می کردند . در بعضی شهرها به دلایلی مانند سرمای هوا ، این مسیرها طولانی تر می شدند .

در چهارسوق بازار جهت حفظ انتظامات بازار ، مکانی به نام « تخت میر شب » یا  « تخت داروغه » ، به داروغه اختصاص داده می شد . از چهارسوق های معروف بازارهای ایران می توان به چهارسوق اصفهان ، چهارسوق تهران ، چهارسوق شیراز ، چهارسوق یزد ، چهارسوق کرمان اشاره نمود . معماریان ، 1382 : 124 ) .

2-3-2-رسته

رسته به معنی صنف است و در بخش های مختلف راسته اصلی شکل می گرفته است ؛ مانند رسته ماهی فروشان ، گیوه فروشان و مسگرها . این عنصر ، محیطی آزاد برای خریدار بوده است . رسته ها معمولاً روبروی هم نبوده و برای جلوگیری از شلوغی ، به صورت چهار راه ساخته نمی شده اند . رسته هایی مثل مسگرها ، به خاطر سر و صدای زیاد آن ، دور از مشاغل دیگر شکل می گرفتند ( پیرنیا ، 1382 : 124) .

2-3-3-دالان

درون دالان بر خلاف رسته ، در کنار جنس های مشابه ، جنس های مختلف دیگری نیز وجود داشته است . سه دالان ملک در بازار تهران از دالان های معروف هستند .

2-3-4-سرا یا خان ( کاروانسراهای شهری )

سرا یا خان همان تجارت خانه بوده که نمونه جنس از آنها تحویل گرفته شده و در جاهای مختلف پخش      می شد . سراها ، در فضایی بزرگ و در دو طبقه ساخته می شدند . در طبقه بالاتر دفاتر تجار و در طبقه پایین انبارها و کارگاه های تولیدی قرار داشت ( پیرنیا ، 1382 : 124) . به طور معمول سراهای کاروانسراهای شهری به سبب کارکرد تجاری و عمومی در راسته اصلی و فرعی بازار دایمی و در مواردی در نزدیکی دروازه شهر قرار داشتند . شمار کاروانسراهای هر شهر به صورت مستقیم به فعالیت های اقتصادی و تجاری آن شهر وابسته بود . در شهرهای تولیدی – بازرگانی بزرگ مانند اصفهان و تبریز ، تعداد زیادی کاروانسرا در امتداد بازار شهر ساخته شده بود در حالی که شمار کاروانسراها در شهرهای کوچک اندک بود ( سلطان زاده ، 1386 : 27 ) . حجره را می توان مهم ترین فضای سرا به شمار آورد که همواره پیرامون حیاط و در چهار جبهه آن طراحی و ساخته می شد . در طراحی محل حجره ها غالباً به جهت های اقلیمی و جغرافیایی چندان توجه نمی شد ، زیرا در هر سرا متناسب با مساحت زمین ، غالباً بیشترین شمار حجره ها مورد نظر بود . در بعضی از سراها ، یک طبقه زیرزمین برای انبار کردن کالاها وجود داشت . در برخی از آنها نیز فضاهایی برای انبار کردن کالاها در پشت حجره ها در نظر می گرفتند . در شهرهای بزرگ تمام یا قسمتی از طبقه فوقانی چند کاروانسرا به عنوان مهمان خانه مورد استفاده قرار می گرفت ( سلطان زاده ، 1386: 3-4 ) .

 

2-3-5-خان بار یا کال انبار

خان بار ، محل انبار و کار بر روی کالاها بوده است . برای جلوگیری از ورود چهارپایان حامل بار به بازار حتی به وسیله چرخ و گاری ، اجناس از راهی موازی بازار به نام پس کوچه یا پشت کوچه در خان بارها خالی می شده است .خان بار محوطه بزرگی در پشت سراها بود که چند کارگاه دستی کوچک مثل کارگاه بسته بندی و انبار و یا عناصر مختلف یک جنس مثل گیوه ، رویه و تخت در آن جمع شده ، پس از آماده سازی به سرا برده می شد (معماریان ، 1382 : 125) .

2-3-6-تیم و تیمچه

تیم و تیمچه مرکز چند تجارت خانه مشابه بود که آن را سرپوشیده می کردند . از میان تیم های زیبای ایران باید از تیم بزرگ قم و یا تیمچه امینی کاشان نام برد ( معماریان ، 1382 : 125) .

2-3-7-قیصریه یا قیصرا

قیصریه به معنی سرای دراز است  و محل کار صنعت گران و پیشه وران ظریف کار مانند زرگران ، گوهریان ، سوزن دوزان و بزازان بوده است . قیصریه ها در داشتند و سکوت آن اجازه می داده است که کارهای هنری در آن انجام گیرد . از قیصریه های زیبا قیصریه قزوین ، قیصریه ابراهیم خان در کرمان ، قیصریه اصفهان ، قیصریه خان یزد و قیصریه وکیل شیراز می باشد ( معماریان ، 1382 : 125) .

2-3-8-دکان

دکان ، متناسب با کالایی که در آن عرضه می شد ، شکل و ابعاد خاصی داشت . اغلب دکان هایی که به خرده فروشان ، ریسمان فروشان و داروگران اختصاص داشت در دو طبقه بوده و بالاخانه آن برای آماده سازی کالا یا تنظیم دفتر استفاده می شد . بعضی بازارها دو طبقه دکان داشتند و دکان های بالایی معمولاً به مشاغلی با مراجعه کننده کم اختصاص داشت . اجناس بر روی سکوهایی چیده شده برای فروش به نمایش در می آمد      ( معماریان ، 1382 : 126) .

دانلود متن کامل پایان نامه مقطع ارشد معماری : طراحی مجتمع تجاری–تفریحی با رویکرد طبیعت گرایی با تاکید بر سازواره های طبیعی

2-4- انواع بازار

بازارها بر اساس کارکرد ، کالبد و زمان شکل گیری آن به سه دسته کلی تقسیم می شوند :

2-4-1-بازارها از لحاظ کارکرد

بازارها را از لحاظ کارکردی می توان به سه گروه شهری ، روستایی و منطقه ای یا بین راهی طبقه بندی کرد :

• بازارهای شهری : همه بازارهایی را که حوزه کارکردی یا خدمات رسانی آنها به شهر مربوط می شده است را بازارهای شهری می نامند . بازار به عنوان یک فضای فعال و پر تحرک بازرگانی-تولیدی ، اساساً نهاد و فضایی شهری به شمار می آید ، زیرا به سکونتگاهی ، شهر گفته می شود که اقتصاد آن متکی به کشاورزی نباشد ؛ بلکه توزیع صنایع دستی و انجام فعالیت های خدماتی ، بخشی از فعالیت های مهم آن باشد ( سلطان زاده ، 1366:35) .
• بازارهای روستایی : اقتصاد خانوارهای روستایی در گذشته در بیشتر موارد نوعی اقتصاد خودکفا یا نیمه خودکفا بود و در روستاهای کوچک جز یک یا دو فضای کوچک تجاری–خدماتی هیچ مرکز بازرگانی وجود نداشت . به همین سبب بیشتر روستاها فاقد فضایی به عنوان بازار بودند اما در برخی از روستاهای کشور به علت ساختار اجتماعی–اقتصادی حاکم بر آن مناطق، بازارهایی در آنها شکل می گرفت (سلطان زاده ، 1366: 37) .

با توجه به اهمیت توسعه و نگرانی حفظ زیست و جلوگیری از نابودی آن همه انسان ها باید این را دریابند که پیشرفت و توسعه لازم است، روندی پایدار داشته باشد و از ثمرات آن نه تنها نسل های حاضر بلکه نسل های آینده نیز بهره مند شوند(دیرباز، 1380،ص 10). توسعه ی پایدار عبارت است از توسعه ای که نیازهای کنونی جهان را تامین کند. بدون آنکه توانایی نسل های آتی را در بر آوردن نیازهای خود به مخاطره افکند و این که توسعه ی پایدار رابطه متقابل انسان ها و طبیعت در سراسر جهان است. نکته قابل توجه این که توسعه ی پایدار مفهومی شکلی یافته نیست، بلکه فرآینده دگرگونی رابطه ی سیستم های اجتماعی، اقتصادی، طبیعی و مراحل آن بیان می کند(نظرزاده، 1387،ص 3). توسعه پایدار به عنوان مفهومی فراگیر، ابعاد متفاوتی شامل: ابعاد اقتصادی، زیست محیطی، اجتماعی و فرهنگی دارد. به منظور آنکه توسعه در دراز مدت پایداری خود را حفظ کند وجود تعامل بین چهار بعد ذکر شده ضروری است(شمس السادات زاهدی و همکار، 1385) .

 

3-4-1-3- محیط پایدار

اکوسیستمی که در محیط جریان دارد شامل روابط بین موجودات زنده، اعم از انسان ها، حیوانات، گیاهان، عوامل جوی و…… می باشد که از پیدایش هستی تاکنون برقرار است. با گذشت زمان و استفاده بی رویه از سوخت های فسیلی و نیز تاثیر عواملی چون آلودگی زمین و هوا و آب در اثر تولید گازها و زباله های شیمیایی و….. این اکوسیستم دستخوش تغییراتی شده که نتیجه آن بر هم خوردن نظم موجود در طبیعت و محیط طبیعی است مانند: تغییرات ازون، منقرض شدن نسل بعضی از موجودات دریایی و زمینی، پدیده گرم شدن جهانی، تخریب زیستگاه های طبیعی و آلودگی هوا …… این موضوعات باعث مطرح شدن موضوع محیط زیست پایدار شد. با توجه به اینکه زیستن انسان ها اعم از کار، تجارت، سکونت، تحصیل و…. در محیط معماری انجام می شود و تلاش بشر همواره بهتر زیستن است. بنابراین معماری به عنوان یکی از حوزه های پایداری محیط زیست مطرح شد تا از رهگذر توجه به طراح صحیح فضا، امکان هر چه بهتر زیستن بشر و نیل به هدف محیط زیست پایدار نائل گردد(کاظمی، محمد،1381،ص5).

براین اساس می توان “محیط پایدار انسان ساخت “را این گونه جمه بندی نمود”یک محیط کالبدی پایدار انسانی به ساکنین خود در طول زمان کمینه مشکلات روانشناختی و فیزیکی را وارد می کند- به طور مثال عدم تناسب فضاها با نیازها، خواست و یا الگوهای رفتاری کاربران، نیاز به تعمیر، تعویض و یا نگهداری پر هزینه و….- کمینه میزان منابع زمین، آب، خاک و سوخت (بسترهای کلی جهت حل مشکل) را از محیط فراگیر خود می طلبد و در نتیجه کمترین بار محیطی را به محیط خود وارد می آورد(مزینی،1376).

 

3-4-1-4- معماری پایدار

کاربرد مفاهیم پایداری و توسعه پایدار در معماری مبحثی به نام معماری پایدار را به‌ وجود آورده است.

که مهم‌ترین سرفصل‌های آن را عناوین “معماری اکو – تک”، “معماری و انرژی” و “معماری سبز” تشکیل می‌دهد.

بهترین مفهوم معماری پایدار این است که محیط مصنوع را با توجه به افزایش کیفیت زندگی حال و مرتفع ساختن نیازهای آیندگان بسازیم(آذربایجانی و همکار،1382). بنابراین تعریف پایداری در معماری این نیست که صرفا بناهایی بسازیم که شرایط اقلیمی و مصرف انرژی پایینی داشته باشند بلکه نیازهایی دیگری نیز وجود دارد که زندگی انسان ها با آن آمیخته شده است. با توجه به این مقوله معماریی را می توان پایدار نامید که به نیازهای اجتماعی فرهنگی، زیست محیطی و اقتصادی زمان خود پاسخگو باشد.

معماری پایدار – که در واقع زیرمجموعه طراحی پایدار است – را شاید بتوان یکی از جریان‌های مهم معاصر به حساب آورد که عکس‌العملی منطقی در برابر مسایل و مشکلات عصر صنعت به شمار می‌رود. برای مثال، 50 درصد از ذخایر سوختی در ساختمان‌ها مصرف می‌شود که این به نوبه خود منجر به بحران‌های زیست محیطی شده و خواهد شد. بنابراین، ضرورت ایجاد و توسعه هرچه بیشتر مقوله پایداری در معماری بخوبی قابل مشاهده است(آذربایجانی و همکار،1382).

 

3-4-2- ابعاد پایداری

توسعه پایدار به عنوان مفهومی فراگیر، ابعاد متفاوتی شامل: ابعاد اقتصادی، زیست محیطی، اجتماعی و فرهنگی دارد.

 

 

3-4-2-1- پایداری اجتماعی در معماری

به طور کلی آنچه در معماری به عنوان پایداری اجتماعی مطرح میشود  برگرفته از رویکرد اجتماعی-فرهنگی است که در آن عامل اصلی شکل گیری فضاها نیروهای اجتماعی و تعاملات است و در نهایت با فرهنگ همخوانی پیدا می کند و بستر لازم برای زندگی پایدار را فراهم می کنند. در این جاست که برای پایداری و بهبود کیفیت فضایی رویداد های دیگری مانند حسن تعلق، عناصر هویت ساز و حسن مکان وجود دارند که باعث تقویت این موضوع می شوند تا معماری و محیطی پایدار داشته باشیم (بذر افکن و همکار،1390).

در این بین فضاها و نشانه های شهری به عنوان مکان هایی برای برقراری روابط اجتماعی و ایجاد مشارکت بین افراد زمینه را برای پایداری اجتماعی کالبد شهرها فراهم می کند(پورجعفر و همکار،1383). این فضاها با ارائه خدمات و آموزش های فرهنگی و مشارکت دادن مردم نقش موثری در پایداری و ماندگاری معماری دارند.

یان گل در کتاب خود ایده ی تبدیل شهرها به مکان هایی برای مشارکت و درگیر کردن مردم با فضاها اشاره می کند. مکان های پر رونق و پرهیجان که مردم از حضور در آن لذت ببرند(بذر افکن و همکار،1390،ص 6)

دانلود پایان نامه ارشد : بررسی معماری پایدار در زمینه های طراحی مسکونی

پایداری فرهنگی در معماری

وظیفه اصلی فرهنگ به نمایش در آوردن ایده های ذهنی است. این مسئله می تواند به وسیله نمود عینی اشکال رخ دهد و در این فرآیند معماری نقش اساسی پیدا می کند و هر بنایی می تواند به عنوان جزئی از یک فرهنگ، اندیشه ایی را از طریق کالبد و فضا به جامعه منتقل کند (گروتر،98). بعد فرهنگی معماری روی حفظ و نگه داری گونه های فرهنگی موجود و استمرار داشتن الگوهای فرهنگ تمرکز دارد. این بحث می تواند در استفاده مجدد از تکنیک های سنتی ، تاثیرپذیری از گونه های بومی و الگوهای بومی و الگوهای زندگی و سکونت بسط داده شود. این نگرش اغلب در جهان انکار می شود و بیشتر معماران امروزی به دنبال طرح های مدرن و بی هویتی هستند که فاقد ارزش های فرهنگی افراد است(senim kultur، 2012،3).

در این میان معمارانی همچون حسن فتحی و چارلزکورا در مصر و هند فعالیت های مناسبی در این زمینه انجام دادند. در طراحی روستای جدید گورنا حسن فتحی روی استفاده از متریال ها، تکنیک های بومی، حساسیت نسبت به مسائل آب و هوایی، خلق عرصه های عمومی، خصوصی و نیمه عمومی و از همه مهمتر خلق فضاهای باز با حال و هوای معماری بومی تمرکز داشت. معمار این پروژه به دنبال تغییر طرز تفکر مردم نسبت به اهالی روستا و سابقه ی بد تاریخی آن ها بود. بنابراین حسن فتحی با مشارکت دادن مردم در ساخت هویت از دست رفته و بهره گیری از مفاهیم معماری سنتی و نیازهای امروزی، روستای جدید را طراحی کرد. معمار هندی چارلزکورا در طراحی آپارتمان کانچانجونگ ضمن خلق تیپ های ساختمانی متنوع و دوبلکس تراس هایی را طراحی کرد که یادآور ایوان خانه های سنتی و باغ های هندی است.

 

 

شکل 3-1- چارلزکورا آپارتمان کانچانجونگ[1] – حسن فتحی روستای جدید گورنا[2]

 

3-4-2-3- پایداری زیست محیطی در معماری

در تعاریف مطرح شده برای پایداری محیطی در ارتباط با معماری، بیشتر روی سازگاری با محیط زیست و طول عمر بنا تاکید می شود. اما نباید نادیده گرفت که معماری به عنوان یک پدیده ای که زاده تفکرات انسانی است و برای آسایش و آرامش او بوجود می آید و به او یاد می دهد که چه طور با پیرامون خود ارتباط برقرار کند. معماری با خلق فضاها و دادن خدمات ، آموزش های لازم در ارتباط با حفظ محیط زیست و مشارکت دادن افراد در فرایند پایداری مردم را تحت تاثیر قرار می دهد.

معماری پایدار این حقیقت را بیان می کند که ما می توانیم با دسترسی به منابع طبیعی، پدیده ای را بیافرینیم که پاسخگوی نیاز زندگی ما باشد (ضیابخش،1388،ص4). البته استمرار آن در جامعه نیازمند فرهنگ سازی و آموزش افراد است و این آموزش باید از طریق فضاهایی باشد که معماری برای آن ها خلق می کند.

 

3-4-2-4-  پایداری اقتصادی در معماری

معماری زمانی به پایداری نزدیک می گردد که در زمینه ی استفاده از منابع تجدید شونده و انرژی، استفاده از تکنولوژی های نوین ساختمانی مطابق اصول پایداری ، بهره گیری از مصالح بوم آورد و هماهنگی با محیط در یک سیستم مدیریت منظم و هماهنگ به کارآیی بالا دست پیدا کند (رئیسی،1384،ص3). در این زمینه معمارانی همچون رنزو پیانو و نورمن فاستر فعالیت می کنند. رنزو پیانو در طراحی مرکز فرهنگی ژان ماری تجیبائو به دنبال درک محیط و ارتباط پایدار با آن است و این را در انتخاب مصالحی مثل چوب و استفاده از بادهای تند و فرم های برگرفته از فرهنگ بومیان آنجا نشان می دهد. مسئله اقلیم این بنا بر طبق الگوهای سنتی این منطقه حل شده است. سازه های این بنا طوری طراحی شده اند که در برابر هر رخداد اقلیمی، به ویژه طوفان های گرمسیری تاب آورده اند. در طراحی برج هرست در نیویورک توسط نورمن فاستر، طراح علاوه بر برقراری ارتباط بین معماری قدیم و جدید این بنا توانسته تا مقدار زیادی مصرف انرژی و هزینه ساخت را از طریق استفاده از فولاد های بازیافت شده پایین بیاورد.

 

 

شکل 3-2-  نورمن فاستر برج هرست- رنزو پیانو ماری تجیبائو[3]

 

3-4-3- اصول معماری پایدار

برخی بناها دارای ویژگی ها و خصوصیاتی هستند که آنها را در زمره ی بناهای پایدار قرار می دهد، اصولی که باید رعایت شود تا یک بنا به عنوان یک معماری پایدار طبقه بندی شود، عبارتند از(دونالدواتسون،1372):

اصل اول حفظ انرژی: بنا باید طوری ساخته شود که با اقلیم و منابع انرژی موجود در محل احداث هماهنگی داشته و کار کند.

اصل دوم هماهنگی با اقلیم: بناها باید طوری طراحی شوند که با اقلیم و منابع انرژی موجود در محل احداث هماهنگی داشته و کار کند.

اصل سوم کاهش استفاده از منابع جدید مصالح: ساختمان ها باید به گونه ای طراحی شوند که میزان استفاده از منابع جدید را تا حد ممکن کاهش داده و در پایان عمر مفید خود برای ساختن بناهای جدید، خود به عنوان منبع جدید به کار روند.

اصل چهارم برآوردن نیازهای ساکنان: در معماری پایدار برآوردن نیازهای روحی و جسمی ساکنان از اهمیت خاصی برخوردار است.

اصل پنجم هماهنگی با سایت: بنا باید با ملایمت در زمین سایت خود قرار گیرد و با محیط اطراف سنخیت داشته باشد.

اصل ششم کل گرایی: تمام اصول معماری پایدار باید در یک پروسه کامل که منجر به ساخته شدن محیط زیست سالم میشود تجسم یابد.

 

3-4-4- طراحی پایدار

مفهوم طراحی پایدار‌یک مفهوم عام بوده و در بسیاری از زمینه‌ها از جمله معماری، طراحی گرافیک، کشاورزی، ماشین‌آلات وهرآنچه که با محیط زندگی انسان سروکار دارد، به کاربرده می‌شود.

شاید بتوان هدف از این نوع طراحی را کاهش آسیب‌های محیطی، به حداقل رساندن مصرف منابع انرژی و هماهنگی هرچه بیشتر با طبیعت دانست. به معنای دیگر، فلسفه طراحی پایدار، پشتیبان و مشوق نگرش‌ها و تصمیم‌هایی است که درهرمرحله از طراحی، ساخت و سپس مصرف، تاثیرات منفی بر محیط زیست و سلامت استفاده‌کنندگان را نیز در نظرگرفته باشد(جودت، 1382،ص2).

 

3-4-5- اصول طراحی پایدار

این نوع طراحی از اصولی خاص تبعیت می‌کند که رعایت آنها ضروری است: مدیریت منابع انرژی، طراحی با قابلیت بازگشت به چرخه زندگی، طراحی برای انسان(جودت، 1382،ص8)

• صرفه جویی در منابع
• طراحی برای بازگشت به چرخه زندگی
• طراحی برای انسان
• که هرکدام آنها استراتژی‌های ویژه خود را دارند.
• شناخت و مطالعه این تدابیر، معمار را به درک بیشتر از محیطی که باید طراحی آن را انجام دهد، می‌رساند.

 

3-4-6- صرفه جویی در منابع

اصل صرفه جویی در منابع[4] از یک سو به بهره‌برداری مناسب از منابع و انرژی‌های تجدیدناپذیر مانند سوخت‌های فسیلی، در جهت کاهش مصرف می‌پردازد و از سوی دیگر به کنترل و به کارگیری هرچه بهتر منابع طبیعی به عنوان ذخایری تجدید پذیر و ماندگار توجه جدی دارد.

دانلود پایان نامه ارشد : بررسی معماری پایدار در زمینه های طراحی مسکونی

به عنوان مثال، یکی از منابع سرشارو نامیرا، انرژی حاصل از نور خورشید است که امروزه توسط تکنولوژی فتوولتاییک برای فراهم کردن آب و برق مصرفی در ساختمان، از آن استفاده می‌شود.

برای کنترل منابع، سه نوع استراتژی می‌تواند مورد توجه قرارگیردکه شامل حفظ انرژی، حفظ آب و حفظ مواد است. همان گونه که مشاهده می‌شود، تمرکز براین سه منبع، به دلیل اهمیت آنها در ساخت و اداره ساختمان است

[1] www.ArturArch.com

[2] www.fasletaze.com

[3] www.ArturArch.com

[4] Economy of Resources